Cəlil Cavanşir "İncə saat" proqramında

Milan Kundera: Nostalgiya

"Bilməmək" romanından parça...

Dönüş, yunanca “nostos” deməkdir. “Algos”, kədər mənasını verir. Yəni nostalji doyurulmamış dönüş arzusundan qaynaqlanan kədərdir. Avropalıların çoxu bu  əsas anlayışı ifadə etmək üçün yunan kökənli bir söz (nostalgie, nostalgia), sonra kökü öz milli dillərindən gələn başqa sözlərdən istifadə edə bilirlər: ispanlar “añoranza” deyir, portuqaliyalılar “saudade” istifadə edir. Bu sözlər hər dildə fərqli semantik nüans ifadə edir. Əksərən sadəcə ölkəyə dönüşün mümkünsüzlüyünün səbəb olduğu hüznü bildirirlər; doğulub-böyüdüyü yerə qovuşmaq həsrəti, qürbət acısı. İngilis dilindəki “homesickness”, ya da alman dilindəki “Heimweh”, holland dilindəki “heimwee”. Ancaq bu böyük bir anlayışın sıxışdırılması anlamına gəlir. Ən qədim Avropa dillərindən olan island dilində iki ayrı termin istifadə edilir: “söknudur” əsasən nostalji  mənasındadır və “heimfra”  doğulub-böyüdüyü yerin həsrətidir. Çexlər yunan dilindən götürülmüş nostalji sözü ilə bərabər bu anlayışı ifadə etmək üçün “stesk” ismini və öz fellərini istifadə edilər; çex dilində ən təsirli sevgi cümləsi: “Styska se mi po tobe” – (Sənə həsrətəm, yoxluğunun acısına dözə bilmirəm) cümləsidir.

İntihar və tərəddüd

İntihar haqqında düşünən insan üçün ən pis şey özünü öldürmək deyil, bunu düşünüb həyata keçirə bilməməkdir. İntihar haqqında düşünüb intihar edə bilməmək çox iyrənc dir. Həyat alt-üst olur, çığırından çıxır intihar düşüncəsinə qapılanda. Nə içdiyimiz içkilər, nə yediyimiz təamlar, nə qoxusundan məst olduğumuz çiçəklər, nə də dəlicəsinə sevdiyimiz uşaqlar bizi ovudur.

İntihar düşüncəsinə qapıldınmı, uğursuzluq səni qarabaqara izləməyə başlayır. Hərdən qısa müddətlik uzaqlaşsanda bu düşüncələrdən, hərdən ikiəlli yapışsan da həyatın ətəyindən xilas olmaq olmur, alınmır. Bu doğuşdan lənətlənmək kimidir...

Şairanə rejissor - Tarkovski

 Şairin rejissor oğlu

 Tarkovski  1932-ci ildə Rusiyada dünyaya göz açıb, 1986-cı ildə ildə qürbətdə dünyasını dəyişib.
   Filmləri ilə dünya kino tarixində silinməz iz qoyan Tarkovskinin bir filminə baxmaq kifayətdir ki, onun vəhşi istedadının cazibəsinə düşəsən. "Stalker" adlı filmi ilə tanıyıb sevdiyim bu ünlü rejissorun haqqında yazılan bir çox yazını maraqla oxumuşam. Xüsusən Adil Mirseyidin "Andrey Tarkovski - kinonun şairi" adlı yazısı Tarkovski haqqında yazılmış çox gözəl bir yazıdır. Nədənsə mənə elə gəlir ki, Tarkovski haqqında bu qədər gözəl və duyğulu bir yazını ancaq Adil Mirseyid yaza bilər. Etiraf edim ki, "Stalker" filminə də Adil Mirseyidin adıçəkilən yazısından sonra baxmışam.
   Rusiyanın tanınmış şairi Arsen Tarkovskinin ailəsində dünyaya göz açan bu qeyri-adi istedad sahibi, kinematoqrafiya sahəsində təhsil almamışdan əvvəl musiqi təhsili alıb. Eyni zamanda Tarkovskinin ərəb dilini də bilməsini onun qabiliyyətləri arasına qatsaq, ona nə üçün "kinonun şairi" deyildiyini anlamış olarıq. Tarkovski doğurdan da, şairanə rejissordur. Tarkovski Sovet İttifaqında çərçivələri dağıtmağı bacaran insanlardan biri idi. Rejim onu daim təzyiq altında saxlasa da, onun Paracanov kimi problemləri yox idi. Onu nə məhkəməyə vermiş, nə də həbsə atmışdılar

Mikayılnamə

Bir müddət əvvəl Milli Televiziya və Radio Şurasının yerli televiziyalarda yayımlanan bəzi proqramlarla bağlı qadağası bəziləri kimi məni də sevindirmişdi. Düşünürdüm ki, efirlərimizdə bayağılığın, şou əhval-ruhiyyəsinin yerini maarifləndirici  ovqat, intellektual, ciddi proqramlar tutacaq. Səd əfsus ki, Mikayılın yerini tatanlar da öz bayağılığı ilə ondan seçilməyənlər oldu. Sevincim uzun sürmədi. Dünən təsadüfən kanalları dəyişəndə efir tariximizin ən bayağı teleaparıcılarından biri olan Mikayıla rast gəldim. Anladım ki, efirlərimiz Mikayılsızlığa dözmədi. Onsuz nə reytinq, nə əyləncə, nə televiziya...

Bu qədər qınağa, tənqidə, irada baxmayaraq cənab Mikayıl yenə öz ampluasındaydı. "Gəldim eeee, gəldim" deyib nərə çəkən bu meqamüdrik simalı, fəlsəfənin bel sütununun yan tərəfdən görüntüsünü geridə qoyan  teleaparıcı öz auditoriyasını yenidən başına yığmağı bacarmışdı. Həmişə heyrət etmişəm bu tip proqramlara həvəslə qatılıb zalı dolduran insanlara. Bu ölkədə yaşasam da, bu insanları başa düşməkdə çətinlik çəkirəm. Bu tamaşaçıların bayağılığa sonsuz marağı, qayğısızcasına qol götürüb oynamaları, Mikayılla birgə sevinib, Mikayılla birgə kədərlənmələri sirri müəmmadır. Bayağılıq kütləvi meditasiya kimidir. Cəmiyyət sürətlə mikayıllaşır. Kütləyə problemləri, qayğıları unutmaq lazımdır və Mikayıl öz "sehirli çubuğu" ilə bunu bacarır.

İntibah dövründən maarifçilik dövrünə qədər qadın filosoflar - ARAŞDIRMA

“İnsan əsasən nə erkəkdir, nə də dişi. Cinsiyyətin fərqli olmasının səbəbi cinsə xas forma fərqini yaratmaq olmayıb yalnız nəsil artırmağa yarayır...”

(Marie Le Jars de Gournay, “Qadınlarla Kişilərin bərabərliyi haqqında”)

 Yuxarıdakı sətirlər İntibah dövrünün filosoflarından Maria Le Jars de Gournaya aiddir. Bu adı eşitməmiş ola bilərsiniz. Çünki Gournay kişi hegemonluğu dövründə arxa planda qalan qadın fikir adamlarından sadəcə biridir. Bu gün biz qadın və kişi bərabərliyi haqqında danışırıq, qadının müxtəlif sahələrdə ön planda olmasını müdafiə edirik. Amma tarixə nəzər saldıqda fərqli məsələlərlə rastlaşırıq. Bu yazıda fəlsəfə dünyasının xanım filosoflarının həyatına qısaca nəzər salacağıq.

Elm dünyasına nəzər saldıqda Mariya Küri kimi elm adamı olmuş qadınlarla rastlaşırıq. Bəs görəsən fəlsəfə dünyasında vəziyyət necədir?

Aristotel, Platon, Dekart... Filosof deyəndə ilk olaraq ağlımıza gələn adların ortaq bir özəlliyi var; hamısının kişi olması. Bunun səbəbi düşünə bilməyin kişilərə bəxş edilən bir xüsusiyyət olması deyil, qadınların düşüncələrini kişilər kimi sistematik bir şəkildə təqdim etmək üçün lazımi vaxtın və imkanın olmamasıdır. İkinci bir səbəb isə qadınların yaratdığı əsərlərə kişilərin az diqqət ayırmasıdır. “Qadın filosoflar tarixi” adlı əsərdə 44 qadın filosofun həyatından bəhs olunur. Bu yazıda həmin kitabdakı diqqətçəkən adların üzərində dayanacağıq. Qadın filosofları xatırlarkən onları da dövrlərə görə təsnif etmək doğru olardı.

Uşaqlara nəyi öyrədək?

Övladlarımızın taleyi necə olacaq? Bu demək olar ki, bizdən asılıdır. Şübhəsiz ki, bu gün övladlarımızın bizdən görüb-götürdükləri cəmiyyətin gələcək taleyini müəyyənləşdirəcək. Bu gün böyütdüyümüz uşaqlar bu ölkənin taleyini müəyyənləşdirəcək.

Biz “müharibə uşaqlarıydıq”.  Əfqanıstan, Qarabağ müharibəsində öldürülənlərin, şikəst qayıdanların, meydanlarda "Azadlıq" bağırmaqdan səsi batanların övladlarıydıq. Biz elektrikin, peyk antenalarının olmadığı dövrdə “Azadlıq” radiosundan Mirzə Xəzər dinləyən qayğılı bir nəsildik. Biz gözümüzü açanda evlərimizdə kitabxanalar, qalaq-qalaq jurnallar görmüşdük. Biz kasıblığa, yoxsulluğa gülə-gülə qane olur, valideyinlərimizdən düz, alnıaçıq yaşamağı öyrənirdik. Bizim uşaqlığımızın ən populyar ideologiyası millətçilik, vətənpərvərlikdi, uzaqbaşı dinə meyillənib namaz qılardıq. Bizim ovqatımız, ruhumuz tamam başqa, həyatdan gözlədiklərimiz fərqliydi. Əksəriyyətimiz travmalarla böyüdük…

Yüksək dozadan ölən şairimiz-ARAŞDIRMA

Aydın Əfəndi əfsanəsi 

Şair, yazıçı və filosof Aydın Əfəndi (Əfəndiyev) 27 noyabr 1959-cu ildə dünyaya gəlib. Orta məktəbi bitirdikdən sonra indiki Bakı Dövlət Universitetinin Mexanika və Riyaziyyat fakültəsinə daxil  olub və 1981-ci ildə universiteti yüksək qiymətlərlə bitirib.

24 yaşında riyaziyyat üzrə elmlər namizədi elmi dərəcəsi alıb. Onun gözlənilməz uğurları çoxlarını təəccübləndirirdi. Çox parlaq istedadı, heyrətamiz mütaliəsi vardı. Yaradıcılığa 1981-ci ildə başlayıb. Onun yaradıcılığında tanınmış yapon şairləri Simadzaki Toson, Takamura Kotaro Takahaşi Şinkitinin motivləri müşahidə olunur. Eyni zamanda onun şeirlərində Tomas Eliotun böyük təsiri olduğunu qeyd etmək lazımdır. Rus dilində yazıb yaradan Aydın Əfəndinin “Сотвори себе остров” (Öz adanı yarat) adlı ilk şeirlər kitabı ədəbi mühitdə çox böyük maraqla qarşılanmışdı.

Aydın Əfəndinin ikinci kitabı “Отсутствие” (Yoxluq) 2002-ci ildə, ölümündən sonra çap olunub. Ədəbiyyata bütün varlığı ilə bağlı olan Aydın Əfəndi yapon mədəniyyəti, ədəbiyyatı ilə maraqlanır və yapon dilini öyrənirdi. Ədəbiyyata olan sonsuz sevgisi və marağı, onu elmdən ayırsa da o, dünyaya ədəbiyyatçı olmaq üçün gəlmişdi. Özü də yaradıcılığı “daxili inqilab”, “yer üzündəki vəzifəsi, yaşam qayəsi”  hesab edirdi. Elmlə məşğul olduğu dövrlərdə dəfələrlə yaradıcılıq ezamiyyətlərində olan Aydın Əfəndi bu təəssüratlarını “Bakılılar” adlı yarımçıq qalmış romanında qələmə almağa çalışıb. 80-ci illərin birinci yarısında qələmə alınmış roman 12 müxtəlif hekayədən ibarətdir. Romanda Sovet quruluşunun son illəri və dövrün insanlarının daxili dünyası ustalıqla qələmə alınıb. Aydın Əfəndinin əlimizdə olan əsərləri onun ardıcıl fəaliyyətindən və qeyri-adi istedadından xəbər verir.

Çərşənbə düşüncələri

...Daha bir şairi həbs elədilər.

Bir vaxtlar parlaq istedadı ilə gözləri qamaşdıran, indi isə əyalətdə işsiz-gücsüz qalıb, içkidə təsəlli tapan Mahir Mehdini polisə müqavimət suçuyla üç aylıq həbsə yolladılar. Mahir bəxti gətirməyən, həyatı alınmayan adamdır. Dəfələrlə paytaxta normal qazanclı işlərə dəvət olundu, işlədi. Dostlar onun üçün əziyyət çəkdi, onun işlə təmin olunması üçün real addımlar atdı. Mahiri Yevlaxdan Bakıya gəlməyinə dəstək oldular. Necə işlədiyini bilmirəm, amma daimi və rahat iş yeri vardı şairin. Yenidən mühitdə tanınmağa, hörmət görməyə başlasa da bütün bunlar uzun çəkmədi. Sonra nə oldusa Mahirin səsi Yevlaxdan gəldi.

Ya zəlzələdən, ya vəlvələdən Mahirin işləri düz gətirmədi. İndi də qarşı da onu üç aylıq məhbəs həyatı gözləyir. Mahir üçün, həbsdə olan digər şair dostlarımız Tofiq Həsənli üçün, Saday Şəkərli üçün üzülürəm. Şairə həbsxana yox, azadlıq yaraşır.