İntibah dövründən maarifçilik dövrünə qədər qadın filosoflar - ARAŞDIRMA

“İnsan əsasən nə erkəkdir, nə də dişi. Cinsiyyətin fərqli olmasının səbəbi cinsə xas forma fərqini yaratmaq olmayıb yalnız nəsil artırmağa yarayır...”

(Marie Le Jars de Gournay, “Qadınlarla Kişilərin bərabərliyi haqqında”)

 Yuxarıdakı sətirlər İntibah dövrünün filosoflarından Maria Le Jars de Gournaya aiddir. Bu adı eşitməmiş ola bilərsiniz. Çünki Gournay kişi hegemonluğu dövründə arxa planda qalan qadın fikir adamlarından sadəcə biridir. Bu gün biz qadın və kişi bərabərliyi haqqında danışırıq, qadının müxtəlif sahələrdə ön planda olmasını müdafiə edirik. Amma tarixə nəzər saldıqda fərqli məsələlərlə rastlaşırıq. Bu yazıda fəlsəfə dünyasının xanım filosoflarının həyatına qısaca nəzər salacağıq.

Elm dünyasına nəzər saldıqda Mariya Küri kimi elm adamı olmuş qadınlarla rastlaşırıq. Bəs görəsən fəlsəfə dünyasında vəziyyət necədir?

Aristotel, Platon, Dekart... Filosof deyəndə ilk olaraq ağlımıza gələn adların ortaq bir özəlliyi var; hamısının kişi olması. Bunun səbəbi düşünə bilməyin kişilərə bəxş edilən bir xüsusiyyət olması deyil, qadınların düşüncələrini kişilər kimi sistematik bir şəkildə təqdim etmək üçün lazımi vaxtın və imkanın olmamasıdır. İkinci bir səbəb isə qadınların yaratdığı əsərlərə kişilərin az diqqət ayırmasıdır. “Qadın filosoflar tarixi” adlı əsərdə 44 qadın filosofun həyatından bəhs olunur. Bu yazıda həmin kitabdakı diqqətçəkən adların üzərində dayanacağıq. Qadın filosofları xatırlarkən onları da dövrlərə görə təsnif etmək doğru olardı.

 Krotonlu Theano

 Bildiyimiz kimi fəlsəfənin başlanğıcı antik dövrlə bağlıdır. Yaşadığı həyatı sorğulama, insan və dünyanı izah etmək çabaları ilk dəfə bu dövrdə, qədim Yunanlarda başlayıb. Bu dövrdə həm kişi, həm də qadın filosoflar üçün önəmli suallar vardır. Məsələn, insan niyə dünyaya göndərilmişdir, dünyadakı vəzifəsi nədir, düşünmək və həyata keçirmək arasındakı əlaqə nədir? ...Bu suallara bağlı olaraq düşüncələr fəlsəfənin təməli olaraq tarix səhifəsində öz yerini almışdır.

 Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, bu dövrün ünlü fikir adamları dedikdə, qarşımıza kişilər çıxmaqdadır. Amma bu dövrdə düşüncə dünyasında önəmli qadınlar da olmuşdur. Bizim ilk nümunəmiz Krotonlu Theanodur. Krotonlu Theano ən məşhur pifaqorçu qadın kimi tarixə düşüb. Bəs niyə məhz pifaqorçu? Ona görə ki, ilk qadın filosofların Pifaqorun çevrəsində yetişməsi haqqında fikirlər vardır. Bu çevrədəki fikir adamlarının onun riyazi bilgilərinin və fəlsəfəyə aid düşüncələrinin dəstəkləyicisi olduğunu qəbul edirlər. Krotonlu Theano da bu fikir adamlarından biridir. E. ə 550-ci ildə sonrakı dövrdə yaşayan Krotonlu Theano eyni zamanda Pifaqorun həyat yoldaşı olub. Əri kimi riyaziyyata maraq göstərən Theano Pifaqordan fəlsəfə öyrənib. Ərinin ölümündən sonra “Pifaqor məktəbi”ni idarə etmişdir.

 Bəs Krotonlu Theanonun düşüncələri necədir? Theanoya görə ruh yenidən doğulacaqdır, bunun üçün insan müdrik həyat tərzi yaşamalıdır. Sırf maddə yoxdur, ruh ön planda olmalıdır. Riyaziyyat və musiqi önəmlidir, çünki ikisində də rəqəmlər var. Belə ki, rəqəmlər nizamı qoruyan yeganə ünsürdür. 

Theano “Pifaqor məktəbi”ndə qızlara dərs deyib. Bu dərslərin böyük bir qismi əxlaq haqqındadır. Özü dövrünün önəmli adamlarından biri olmasına baxmayaraq, dərslərində qadınları arxa planda saxlayaraq, yaxşı həyat yoldaşı olaraq yetişdirməyə çalışması çox maraqlıdır. Əslində bu fakt dövrün sosial vəziyyətinə işıq tutur.

Fahişə və filosof Aspasia

Theanodan sonra sizə təqdim edəcəyimiz ikinci önəmli qadın filosof Aspasiadır. Onun həyatı B.e.ə. 460-cı ildən sonrakı dövrə təsadüf edir. Aspasianı qadın fikir adamı kimi təqdim edənlər çox olsa da, bəzi araşdırmaçılar onun Hetaira(fahişə) adlandırıldığını və lağ edildiyini önə sürürlər. Bu çox maraqlı məqamdır. Çünki o dövrdə Hetaira adlandırılan qadınlar pula görə bədənlərini satırdılar. Aspasia da Afinada Hetaira kimi fəaliyyət göstərməyə başlayır və bir Hetaira məktəblərindən birini idarə edir. Bu məqam ona cəmiyyət içərisində başucalığı gətirməsə də, digər tərəfdən sahib olduğu fəlsəfi biliklər və ritorika çoxlarını heyran edirdi. Aspasia əslində olduqca yaxşı təhsil almış bir qadındır. Sokrata dərs deməsi və Sokratın ona heyran olması Platon tərəfindən qələmə alınıb. Aspasia yaşadığı dövrdə insanları fəlsəfəyə meylləndirən əsas şəxslərdən biri hesab olunur.

Daşqalaq edilən qadın filosof - Hypatia

 Antik dövrün önəmli adlarından biri də Hypatiadır. Onun yaşadığı dönəm b.e.ə. 370-ci ildən sonraya təsadüf edir. Hypatia yeni platonçuluğun dəbdə olduğu bir dönəmdə İskəndəriyyədə yaşamışdır. Önəmli filosof olmasıyla bərabər astronomiya və riyaziyyatla da maraqlanan Hypatia çətin bir dövrdə yaşamışdır. Belə ki, həmin dönəmdə xristianlıq yeni-yeni yayılmağa başlamışdı və xristian olmayanlara qarşı ciddi təzyiqlər var idi. Bu Hypatianın da həyatına təsir etmişdir. Fəlsəfənin bu dövrdə bölücü, pozucu bir sistem olması haqqında fikirlərin yayılması onun da vəziyyətini çətinləşdirmişdir. Buna baxmayaraq bu üstün düşüncə sahibi olan xanım filosof İskəndəriyyə Universitetində astronomiya və həndəsə dərsi demişdir. Hypatianın atası tanınmış riyaziyyatçı Theondur.

Hypatianın Platonun fikirlərini müdafiə etdiyi məlum olsa da, dövrümüzə heç bir əsəri gəlib çatmamışdır. Platonçu fəlsəfəyə görə əsil həqiqət görülən deyil, onun arxasında olandır. Hypatianın bu fikri müdafiə etdiyi ehtimal edilir. Onun həyatı ilə bağlı ən maraqlı məqam isə ölümü ilə bağlıdır. Paqanist olmaqda, dövlətin işlərinə qarışmaqda günahlandıraraq və daşqalaq edilərək öldürülmüşdür.

 Bu üç qadın filosofun həyatına nəzər saldıqdan sonra, antik dövrə ümumi bir nəzər salaq. Antik dövrün qadın filosofları güclü xarakterə sahibdir. Susmaq əvəzinə məktəblərdə fəaliyyət göstərmiş, düşmən hesab edilsələr də, təhqir olunsalar da zəkaları və elmləri ilə ətraflarındakı insanları heyran etməyi bacarmışdılar.

Antik dövrdən Orta əsrlərə keçid dövrü xristian inancına bağlı düşüncə sisteminin hegemonluğu dövrüdür. Din qavramının get-gedə gücləndiyi bu dövrdə fəlsəfənin rolu getdikcə azalıb. Bu dövrün fəlsəfəsi sxolastik fəlsəfədir.

Sxolastika (yunanca "schole" – elmi söhbət, məktəb) – dini fəlsəfə tipidir. Hərfi mənada "məktəb fəlsəfəsi" deməkdir. Orta əsrlər dövrü üçün xarakterikdir. Sxolastlar xristianlıq dini etiqadını rasionallıqla əsaslandırmaq və sistemləşdirmək niyyətində idilər. Bunun üçün isə onlar antik filosofların ideyalarından istifadə edirdilər. Teologiyaya üstünlük vermək, ehkamçı ilkin şərtləri rasionalist metodika ilə birləşdirmək və formal məntiq problemlərinə maraq sxolastikanın səciyyəvi cəhətləridir. Orta əsrlərdə ən çox Qərbi Avropada inkişaf etmişdir. Sxolastikanın kökləri son antik fəlsəfəsinə gedib çıxır.

 Sxolastik fəlsəfəni Aristotelə bağlayır və xristian inancının məntiqi ilə bu fəlsəfəni şərh edirdilər. Bu dövrdə inkişaf etdirilən bütün fikirlər dini doqmalara əsaslanırdı. Orta əsrlərdə qadınlar yenə arxa plandadır. Qadınların skolastik fəlsəfə ilə məşğul olmaları qadağan edilsə də mistizm ilə maraqlanmağa maneçilik törətmirdilər. Mistizimə görə şəxs özünə qapanıb, Tanrıya yaxınlaşa bilər. Mistizmdə mən yoxdur, Tanrı var. Bir insan yalnız bu yolla kamilləşə bilər.

 Orta əsrlər dövrünün qadın filosofları

İlk qadın monastırının yaradıcısı – Bingenli Hildegard

 “İnsan toza dönsə də sonradan yenidən diriləcəyi üçün hər zaman var olmağa davam edəcək, əlamətləri də hər zaman görüləcəkdir.”

 Yuxarıdakı fikirlərin sahibi mistizim cərəyanının tanınmış təmsilçilərindən biri Bingenli Hildegarddır. Bingenli Hildegard 1098-ci ildə doğulub. Həyatının 30 ilini qadınlar üçün nəzərdə tutulmuş bir hücrədə keçirib. Sonradan isə rahibəlik üçün and içmişdir. Onun haqqında ən maraqlı detallardan biri, kişi monastırlarından asılı olmayan, öz müstəqil qadın monastırını qurmasıdır. Bu detal onun güclü xarakter sahibi olmasından xəbər verir.

 Eyni zamanda çıxışları və ikinci monastırı qurmaq cəhdi inqilabi hərəkətlər sayıla bilər. Bingenli Hildegard “Scvias” adlı kitabında yazır: “Dünya vəhdətdədir, insan öz mənliyini inkişaf etdirməkdənsə bütövü analiz etməlidir. Dünya tanrı tərəfindən idarə olunan bir təkərdir. İnsan bu təkərin içində müvazinətini qorumalıdır və əsas məqsədi kosmos və tanrı arasındakı balansı yaratmaqdır”.

 Hildegardın bu əsərdən başqa davranış haqqında qələmə aldığı “Liber Vintae Meritorium” və insan və kosmos arasındakı oxşarlıqları təhlil etdiyi “Liber Divinorum” adlı əsərləri də vardır. Hildegarda görə dünya və insan iç-içədir. Din həyatın mənasıdır. Ruh və bədən arasında bir-birini tamamlayan bağ vardır. Ruh qədər bədən də önəmlidir. İnsan yaşadığı müddətdə bədəninə də diqqət ayırmalıdır.

Tonqala atılan Marguerite Porete

 Orta Əsrlər dövrünün digər qadın filosofu Marguerite Poretedir. 1255-1320-ci illərdə Fransada yaşayan bu düşüncə adamı mistik düşüncənin önəmli simalarından biri hesab edilir.

 Marguerite Poretenin də həyatı olduqca maraqlıdır. Dindən çıxdığı üçün  yandırılaraq edam edilib. Buna səbəb “Çılpaq ruhun güzgüsü” adlı əsərində önə sürdüyü fikirlərdir. Bu kitabda Marguerite ruhun tamam azad olması fikrini irəli sürür. Buna görə kilsəyə olan bağlardan xilas olmalı, insanla tanrı arasında əlaqə insanın öz içində olmalıdır. Bu düşüncə tərzi Orta Əsrlər üçün olduqca cəsarətli hesab olunduğu üçün cəzasının ölüm olması da labüd idi.

 Christine de Pizan – cəsarətli dul

Orta əsrlərin məşhur filosof qadınlarından biri də fransız Kristina Pizankayadır.  Pizanın dul olması, toplum içində onun hörmətdən düşməsinə səbəb olub. Həm bu münasibət, həm də gündəlik həyatının ağır keçməsinə baxmayaraq şeirlər, siyasi və fəlsəfi yazılar yazması onun nə dərəcədə cəsarətli və savadlı bir qadın olmasını isbat edir.

 Ən vacib əsəri “Qadınlar şəhəri haqqında” adlı əsərdir. Kristina Pizankaya bu əsərində bir utopiyadan bəhs edir. İnancını itirməsə də tənqidi fikirlərini əsərində əks etdirmişdir.

Orta Əsrlərin qadın filosofları haqqında ümumi olaraq demək olar ki, hamısı güclü xarakter sahibidir. Düşüncə sistemlərində isə təbii ki, inanc və xristian düşüncəsi ön plandadır.

 İntibah dövrü fəlsəfəsi və intibah dövrünün qadın filosofları

İntibah və ya Renesans - Avropa mədəniyyəti tarixində, Orta əsr və Yeni dövr mədəniyyətləri arasındakı bir mərhələ olaraq Qərbi və Mərkəzi Avropanı XIV əsrin əvvəlləri – XVI əsrin sonları çərçivəsində əhatə etmişdir. İntibah termini hələ italyan humanistləri (məs. Corcio Vazari) işlətsələr də,  ilk dəfə indiki mənasında XIX əsr fransız tarixçisi Jül Mişle istifadə edib. Bu dövrdə elm və incəsənət inkişaf edib, elm kilsənin inhisarından xilas olub.  Fəlsəfi fikir tarixində İntibah Dövrünün fəlsəfəsi mühüm yer tutur. Bu fəlsəfə ənənəvi cəmiyyətin böhranı və ilkin sənaye cəmiyyətlərinin təşəkkülü dövründə (XIV əsr –XVII əsrin əvvəli) Avropada (xüsusilə İtaliyada) kilsəyə və sxolastikaya qarşı mübarizədə meydana gəlmişdir.  İntibah fəlsəfəsi Antik dövrün fəlsəfi irsinə əsaslanırdı. Təbiət fəlsəfəsinin nümayəndələri sxolastikaya və sxolastik aristotelçiliyə qarşı çıxırdı. Elmdəki yeni meyllər öz əksini Leonardo Da Vinçinin, Nikolay Kopernikin, İohann Keplerin, Qalileo Qalileyin yaradıcılığında tapmışdır. Dünyanın elm, mədəniyyət və fəlsəfi fikir tarixində Leonardo Da Vinçi böyük rol oynamışdır. O. İntibah dövrünün dahi rəssamı, böyük riyaziyyatçısı və mexaniki idi. Leonardo dünya gerçəkliyinin elmi surətdə dərk edilməsini fəlsəfənin başlıca vəzifəsi hesab edirdi. O, deyirdi ki, həqiqət birdir, o da dinə deyil elmə əsaslanır.

 İtalyan intibahının ən görkəmli filosofu, təbiət fəlsəfəsinin banilərindən biri də Bernardo Telezio olub. O yazırdı:  “Bütün şeylər cisimdir, maddidir, hərəkət və dəyişmə bir-birinə əks olan iki fəal qüvvənin – isti və soyuğun mübarizəsi nəticəsində meydana gəlir.”

 Onun fikrincə “hərəkətin mənbəyi təbiətdən kənarda deyil, təbiətin özündədir”.

 İtalyan mütəfəkkiri Cordano Bruno intibah dövrünün fəlsəfi fikrini daha yüksək zirvəyə qaldırmışdır. O, “Səbəb, prinsip və vahidlər haqqında”, “Sonsuzluq, Kainat və dünyalar haqqında” əsərlərində aləmin sonsuzluğu, onun dinamik birliyi və əbədiliyi problemini qoymuşdur. Kainatın yeni materialist konsepsiyasını yaratmışdır. C.Brunonun fikrincə, kainat vahiddir, maddidir, sonsuzdur və əbədidir. O sonsuzluğu qəbul edir və eyni zamanda göstərirdi ki, kosmosdan kənar heç bir şey yoxdur. O əbədidir, Allah tərəfindən yaradılmamışdır. Cordano hərəkəti təsadüf deyil, zərurət kimi qəbul edirdi.

 İntibah dövründə bir sıra təlimlər də meydana gəlmişdir. Bu təlimlərin meydana gəlməsində feodal dünyasının iqtisadi, siyasi, və mədəni həyatında baş vermiş əhəmiyyətli dəyişikliklərin xüsusi rolu olmuşdur.

 XVI əsrdə meydana gəlmiş utopik təlimlər, birinci növbədə, ingilis humanisti Tomas Morun və italyan monarxı-rahib Tommazo Kampanellanın adı ilə bağlıdır.

 Tomas Morun fikrincə, yüksək səviyyəli hökmdarın köməyi ilə ideal cəmiyyət yaratmaq olar.

Kampanella cəmiyyətdə böyük ictimai dəyişikliklər edilməsinin zəruriliyindən danışır, yer üzərində Allahın hökmranlığını qəbul etməyi, xüsusi mülkiyyətin və istismarın ləğv edilməsini lazım bilirdi.

Fahişə və cadugər – Tulliya  d’Araqona

 “Xüsusi bir hədəfə doğru hərəkət edən bir şeyin bu hədəfə çatdıqdan sonra hərəkəti dayandırması və bunun sonuçda artıq hərəkət etmədiyi ilə bağlı şübhə ola bilməz. Çünki onu hərəkətə gətirən və hərəkətin hədəfi olan səbəb ortadan qalxdığı üçün məcburi olaraq təsiri də, yəni hərəkət də ortadan qalxır. Elə isə alışılmış biçimdə sevən və sevilən nəsnəyə fiziki olaraq sahib olmaqdan başqa arzusu olmayan hər kəs, arzusunda olduğu birləşməyi əldə edər, etməz hərəkət dayanır və artıq sevmir”.

Yuxarıdakı fikirlər intibah dövrünün qadın filosoflarından birinə, Tulliya d’Araqonaya aiddir.

 Tulliya d’Araqona, məşhur  “Eşqin sonsuzluğu haqqında” əsərində sonsuz və böyük eşq haqqında düşüncələrini dilə gətirmişdir. O, platonçu ənənənin davamçısıdır. İtaliyada yaşayan xanım filosof çox güclü təhsil alıb. Fəlsəfi çıxışları ilə tanınsa da, fahişə və cadugər kimi ittiham olunmaqdan canını qurtara bilməyib.

Qadın kişi bərabərliyindən danışan qadın filosof

 İntibah dövrünün digər populyar filosof qadını Marie Le Jars de Gournaydır. 1565 – 1645-ci illər arasında yaşayan xanım filosof fəlsəfədən başqa fizika, həndəsə və tarixlə də yaxından maraqlanıb. Marie Le Jars de Gournayın həyatında dönüş nöqtəsi filosof Michel de Montaigne ilə  tanış olmasıdır. Bu tanışlıqdan sonra o düşüncələrini açıq şəkildə dilə gətirməkdən çəkinməmişdir. Dilin önəmi haqqında apardığı araşdırmalar maraqlıdır. Şah əsəri sayılan “Kişilərin və qadınların bərabərliyi haqqında” əsərində kişilərin və qadınların ruhən bərabər olduğunu müdafiə edir. Nəzəriyyə və praktikanın vəhdətindən yaranan əsərlərində cəmiyyət də tənqid olunmuşdur.

İntibah dövrü qadınlar üçün bir qədər təhlükəli olsa da, azad düşüncənin yenidən ortaya çıxması baxımından önəmlidir. Bu dövrün filosof qadınları Platondan və Sokratdan təsirlənərək sxolastik düşüncə formasından azad düşüncə tərzi yarada biliblər.

XVII əsrin qadın filosofları

“Oyan, ey qadın! İdrakın çağırışları bütün kainatda dalğalanır, haqlarını bil! Təbiətin nəhəng krallığını fanatizm və yalanlar bürüməyib. Həqiqətin məşəli artıq bütün axmaqlıq və lovğalıq buludlarını dağıdıb”.

 Yuxarıdakı fikirlər Olimpiya de Quja aiddir. De Quj maarifçilik dövrünün böyük filosoflarından biri hesab olunur. Gəlin XVII-XIX əsr filosof qadınların həyatına birlikdə nəzər salaq. İntibah dövrü azad düşüncənin yenidən yaşamaq şansı qazandığı, elm aləmində böyük addımların atıldığı, yeniliklərin və kəşflərin insanlığa yeni istiqamət verdiyi dövrdür. Bu dövr fəlsəfəsinin ən böyük siması Rene Dekartdır. Hər şeydən şübhələnə biləcəyini söyləyən və “Dərin düşüncələr” adlı üsulu inkişaf etdirən Dekart heç şübhəsiz ki, bu dövrün qadın filosoflarında da təsir edib.

Margaret Kevendiş

 Dekartdan təsirlənən  qadın filosoflardan birincisi Marqaret Kevendişdir (1623-1673). Kevendiş əsilzadə bir ailədə doğulsa da normal təhsil ala bilməyib. Bu dövrdəki siyasi hadisələr, məsələn, kralın edam edilməsi Marqaretin Parisə sürgün edilməsinə səbəb olur.

1660-cı ildə İngiltərəyə geri qayıdan Kevendiş 1667-ci ildə dünyanın ən qədim akademiyası sayılan “Royal Society of London” un toplantılarına qatılan ilk qadın olur. Kevendişə görə maddə dediyimiz qavram sabit deyil, əksinə canlıdır. Maddə, zəka və zehin təbiətə aiddir. Maddə öz içində dəyişir. İnsan isə təbiətə aiddir və maddə üzərində heç bir təsir gücü yoxdur.

“İnsanlar bütün varlıqların ən ağıllısı olduqlarını düşünürlər, digər yaradılışın təbiəti haqqında heç nə bilmirlər, yetkin bir insan belə zehninə, ya da bədəninə aid olan məcazi təzahürlərin hamısını tanımır”. (Grounds of Natural Philosophy)

Kevendişə görə insan fiziki və ruhi olmaqla iki hissədən ibarətdir. Bu iki hissə arasında bir-birinə təsir etmə və uzlaşma var. O eyni zamanda düşünürdü ki, yeganə müstəqil olan Tanrıdır. O, Tanrının insanlar tərəfindən dərk edilməsinin mümkün olmadığını, elmin bu sahədə aciz olması fikrini müdafiə edib. “Philosophical Letters”, “Grounds of Natural Philosophy”  əsas əsərləridir. “Ground of Natural” əsərində İnsanın üstün varlıq olmadığını, təbiət üzərində qələbə çalmağa çalışmasının düzgün olmadığını qeyd edir. Yazıları ölümündən sonra həyat yoldaşı tərəfindən çap etdirilmişdir.

 “Pis xəbərin qanadları var, yaxşı xəbərin isə ayaqları da yoxdur”.

 Bu fikirlər də xanım filosofa məxsusdur.

 Meri Estel

Bu dövrün məşhur qadın filosoflarından biri də Meri Esteldir. Meri dindar əmisinin köməkliyi ilə riyaziyyat və fəlsəfə ilə tanış olmuş, sonra isə Londona köçmüşdür. Londonda rəfiqəsi ilə kirayələdiyi ev qısa müddətdə mədəni mərkəzə çevrilir. Meri  dövrünün digər qadın filosofları kimi Dekartı şərh etməklə yanaşı, Lukun “Ampirizm” adlı əsərindən də təsirlənmişdir. Bu fəlsəfəyə görə bilgi təcrübələr sayəsində əldə edilə bilər. Bu fikirdən təsirlənən Meri kişi və qadının qazana biləcəyi idrakın təcrübələr sayəsində mümkün ola biləcəyini irəli sürür. Xüsusilə qadınlar üçün təlimlər keçirilməlidir. Alacağı təhsil qadının özünə inamını yüksəldəcəkdir, amma onun düşüncəsinə görə qadın ictimai işlərdə arxa planda qalmalıdır.

“Savadsızlıq pis xasiyyətlərə yönləndirir, eyni zamanda pis xasiyyətlər bizi savadsızlaşdırır. Bunların birindən xilas olmaq lazımdır”

 Meri Estel isbatı mümkün olan inancı müdafiə edib və bu məqamda Dekartın fikirlərini dəstəkləyib. Sadəcə tanrı inancının dərk edilməsinin mümkün olmadığını düşünür və inancı elmdən ayrı hesab edirdi. Ən önəmli əsəri  “A Serious Proposal to the ladies” əsəridir. Bu əsər onun dövrünün ən populyar  əsərlərindən biri hesab olunur.

Anne Finch Convay

O dövrün diqqətə layiq qadın filosoflarından biri də Anne Finch Convay hesab olunur. 1631-ci ildə Londonda doğulan Anne kiçik yaşlarından xarici dil öyrənməyə başlamış və fəlsəfi tədqiqatlarla maraqlanmışdır. 1645-ci ildə filosof Henri More ilə tanış olmuş və onun tələbəsi olmuşdur. Onun sayəsində Dekart fəlsəfəsi ilə maraqlanmağa başlanmışdır. 1670-ci ildə tanış olduğu filosof Franciscus Mercurius van Helemontla etdiyi fəlsəfi söhbətlər onun fikirlərinin daha da aydınlanmağına səbəb olmuşdur. Anne fikirlərini yazıya alsa da, yalnız “The Principes of The Most Ancient and Modern Philosophy” adlı əlyazması günümüzə qədər gəlib çatmışdır.

 Conway hesab edirdi ki, təbiət yaşayan bir canlıdır, təsir edilə biləcək sabit bir quruluş deyil. Eyni zamanda o düşünürdü ki, hər cisim bir canlıdır. Cisim və ruh eyni mənbədən qidalanır və sadəcə ölçüləri fərqlidir. Hər bir canlıda “Monad” adlı ilk mənbənin təsiri vardır. “Monad” birlik mənasında işlədilir və kainatın bütünlüyünü əks etdirir. Ancaq bu düşüncə fəlsəfə dünyasına Convay tərəfindən deyil, Leibniz tərəfindən daxil edilmişdir. XVII əsrin qadın filosoflarını təhlil etdikdə o dövrün məşhur filosofu Dekartın düşüncələrindən qidalanaraq ehtimallar irəli sürdüklərini deyə bilərik. İnsan-təbiət və maddə üçbucağında inkişaf etdirilən fəlsəfi düşüncələr o dövrdə çox populyar olmuşdur. Xüsusilə təbiətin insana təsir edə biləcəyi, canlı orqanizm olması düşüncəsi olduqca önəmlidir. Bu dövrdə diqqət çəkən digər bir məqam da qadınların fəlsəfə ilə rahatlıqla məşğul ola bilməsi, intellektual dünyada özlərini daha rahat ifadə etməsidir.

Maarifçilik dövrünün qadın filosofları

XVII əsrdən etibarən fəlsəfə inkişaf edərək ağıl və düşüncə dartışmalarından azad, ideologiya müdafiəçisinə çevrildi. XVIII əsr fəlsəfəsi (maarifçilik fəlsəfəsi)  adlandıracağımız fəlsəfədə din və tanrı mərkəzli bir quruluşun yerini ağıl mərkəzli bir fəlsəfə aldı. Şübhəsiz ki, azad düşüncə formasının daxilində inkişaf edən fəlsəfi söhbətlər və ehtimallar fəlsəfə tarixi baxımından olduqca önəmli olmuşdur. Maarifçilik dönəmini iki hissəyə bölə bilərik: ilk dövr və romantizm dövrü.

Volterin sevgilisi, Nyutonu Fransaya tanıdan qadın filosof

Maarifçilik dövrünün qadın filosoflarından ən məşhuru fizik, filosof və yazar Emili de Şatledir. 1706-1749-cu illər arasında Fransada yaşayan Emili de Şatlet kiçik yaşlarından latın, ingilis, ispan dillərini öyrənmiş, fizika və tarix elmləri ilə tanış olmuş və özünü inkişaf etdirmişdir. Gənc yaşında evlənsə də evlilik ona mane olmamış, özünü daha da inkişaf etdirmiş, elmlə məşğul olmağa davam etmişdir. Xüsusilə riyaziyyat və fizika elmlərini dərindən mənimsəmişdir. 20 yaşında Fransa Elmlər Akademiyasında araşdırmalar aparmaq istəsə də, qadın olduğu üçün bu istəyi rədd edilir.  

Məşhur fransız maarifçisi Volter ilə tanışlığı onun həyatını dəyişir. Bu tanışlıqda onun ərinin böyük rolu olur. O, Volterlə birlikdə kilsə və dövlətin ayrılması mövzusunda uzun müddət araşdırma aparmışdır. Onun ən böyük xidmətlərindən biri də  İsaak Nyutonun “Prinsiplər” əsərini fransız dilinə çevirməsidir. Nyuton Şatlenin sayəsində Fransada tanınmağa başlayır.

Emili de Şatlenin ən önəmli və dəyərli əsəri “Xoşbəxtlik haqqında təhlil”dir. O düşünürdü ki, insan ehtiraslarının təsirindən xilas olmalıdır. Ehtiraslar insanın həyatını çətinləşdirir və onlardan xilas olmaq lazımdır. Özünü xüsusi və qüsursuz bir fərd olaraq təqdim etməklə yanaşı, öz qərarlarını özü verdiyini də dilə gətirir. Fərd xoşbəxtliyə ancaq bu yolla çata bilər.

Feminist çıxışlardan gilyotinə gedən yol

Maarifçilik dövrünün xanım filosoflarından biri də Olympe de Gouges-dir. Onu digərlərindən fərqləndirən xüsusiyyəti ilk dəfə qadın haqları haqqında yazan qadın filosof olmasıdır. Onun fikrincə qadın azad doğulub və bütün sahələrdə kişilərlə bərabər hüquqa sahibdir. Əsil adı Marie Gouze olan filosof 1748-1793-cü illər arasında Fransada yaşamışdır. Erkən yaşlarında ailə qursa da, 18 yaşında ərini tərk edir.

1770-ci ildə Parisə köçən Olimpiya de Quj intellektual bir çevrədə təmsil olunmuş, Fransa İnqilabı dönəmində kilsə, evlilik kimi müxtəlif mövzularda yazılar yazmışdır. Daha çox ictimai tənqidi mövzularda romanlar yazsa da, müəyyən dönəmdən sonra qadın hüquqları mövzusuna müraciət etmişdir. “Qadının və qadın yurddaşların hüquqları haqqında məlumat” adlı əsərində qadınların siyasi və ictimai həyatda kişilərlə bərabərhüquqlu olması fikrini müdafiə etmişdir. Fransız İnqilabına böyük ümidlərlə baxsa da, gözlədiklərinin əksi baş verir. İnqilabdan sonrakı ədalətsizlik onun daha kəskin yazılar yazmasına və sərt tənqidi əsərlər çap etdirməsinə səbəb olur. “...Vətənin xilası” əsəri böyük səs-küy yaradır.

Bu əsəri Olimpiya de Qujun ölüm səbəbi də hesab etmək olar.  O, əvvəlcə düşüncələrinə görə həbs edilmiş, 1793-cü ildə isə gilyotində edam edilmişdir.

Əsilzadə şair, maarifçi xanım filosof

Joanna Şarlot Unzer öz dövrünün nümunə sayıla biləcək şəxsiyyətlərindən biridir. 1725-1782-ci illərdə Almaniyada yaşayan düşüncə adamı dövrünün hərtərəfli filosoflarından biri hesab olunur. Əsilzadə bir ailədə doğulan Unzer əvvəlcə şeirləri ilə diqqət çəkməyə başlayır. Sonradan fəlsəfəni seçir və bu sahədə daha çox şöhrət qazanır. Fəlsəfə sahəsində ilk əsəri “Qadınlar üçün fəlsəfənin əsas xətləri” adlanır. Bu əsərində fəlsəfənin əsas istiqamətlərini sadə dillə oxuculara çatdırmış, qarışıq fəlsəfə terminlərini mümkün qədər sadələşdirməyə çalışmışdır. Unzer digər yazılarını da  sadə və oxunaqlı etmək üçün, yazılarında gündəlik həyatdan nümunələr vermiş və yazı dilini olduqca sadələşdirmişdir. Onun düşüncəsinə görə fəlsəfə təcrübədə və fəlsəfənin hamı tərəfindən başa düşüldüyü nöqtədə başlayır. Filosof təcrübələrini başqaları ilə də bölüşməlidir. Fəlsəfənin öyrədici istiqaməti də olmalıdır. Unzer əsilzadə olsa da, ailə basqıları ilə müxtəlif vaxtlarda araşdırmalarına ara verməyə məcbur olmuşdur.

Maarifçilik dövrünün romantik qadınları

XVIII əsrin sonlarında fəlsəfədə romantizmin təsirləri hiss olunmağa başlayır. Romantizm bir ədəbi cərəyan olaraq ortalığa çıxsa da, fəlsəfə üzərində də təsiri böyük olmuşdur. Romantizmin təsirində olan fəlsəfədə təkcə məntiq və ağıl yox, duyğular və xəyallar da önəmli hesab olunur. İnsan sadəcə öz düşüncə gücünə bağlı olmamalı, fərqli insanlarla birlikdə lmalı və birlikdə fəlsəfə ilə məşğul olmalıdır.

26 yaşında intihar etmiş şair və filosof qadın

Bu dövrün romantik qadın filosoflarından biri də şair və filosof Karalina fon Günderrodedir. 1780-ci ildə Almaniyada dünyaya gələn bu xanım filosof 26 yaşında intihar edərək həyatla vidalaşır. Yaşadığı uğursuz sevgi hekayələri və duyğusallığı onun intiharına yol açır.

Qısa ömür yaşasa da, gördüyü işlər diqqətçəkəndir. Bir müddət əsərlərini kişi təxəllüsü ilə yazmış, sonra isə öz adı ilə yazmağa davam etmişdir. Günderrode ədəbi mətnlər yazmaqla yanaşı, dərin fəlsəfi araşdırmalar aparmış, Hegel kimi nəhəng filosofların həyatını araşdırmışdır. Ona görə insan sadəcə bir varlıqdır və bir qrup içərisində olmalıdır. Zaman-zaman öz daxili dünyasına baş vurmuş, dəyişkən və özüylə savaşan bir ruh halında olmasından söz açmışdır. O düşüncələrini ifadə edərkən şeir və məktublarla ifadə etdiyi xəyal gücündə geniş şəkildə faydalanmışdır.

Katolikliyi qəbul edən yəhudi qadın filosof

Romantik qadın filosoflardan biri də Rahel Varnhagendir. 1771-1833-cü illərdə Almaniyada yaşayıb. Hörmətli bir yəhudi ailəsindən çıxmış Varnhagen atasının icazəsi olmamağına  baxmayaraq Berlində mədəni insanlarla ünsiyyət yaratmağa və təhsilə başlamağa müvəffəq olmuşdur. Xüsusilə xarici dil, ədəbiyyat və fəlsəfə mövzusunda özünü inkişaf etdirməyi bacarmışdır. Napaleon Berlinə girdikdən sonra onun vəziyyəti xeyli çətinləşir. Yəhudilər qarşı ayrı-seçkilik və pis münasibət onun həyatını xeyli çətinləşdirir. Bir müddət sonra isə onun həyatında daha qəribə bir hadisə baş verir. Varnhagen katolik xristianlığı qəbul edir və ailə qurur.

Onun fikrincə hər şey düşüncədən asılıdır. Azad düşüncə ictimai təsirlərdən asılı olmadan inkişaf etməlidir. Fəlsəfə cəsur insanların işi olmalıdır. Həqiqəti axtarış nöqtəsində qorxmamaq lazımdır. Varnhagen fəlsəfə haqqında düşüncələrini aforizmlər, məktublar şəklində dilə gətirmişdir. Bu yazılarında insanın qavranması mümkün olmayan bir varlıq olduğunu dilə gətirir. İnsan suallarla var olmalıdır və hissiyyata sahibdir. Hissiyyat insanın içindədir və izahedilməz vəziyyətdir. Maarifçilik dövrünün qadın filosoflarını təhlil etdikdə görərik ki, onlar fəlsəfəni geniş araşdırmağı bacarıblar. Bu dövrdə fikirlər daha cəsur şəkildə dilə gətirilir, daxili dünya, xoşbəxtlik, azad düşüncə haqqında yazılmış, qadın hüquqları və ictimai quruluşun tənqidi diqqətdən yayınmamışdır.

Bu yazıda araşdırmağa çalışdığımız qadın filosoflar maarifçilik dövründə yaşamış filosofların cüzi bir hissəsidir. Bu yazı tanışlıq məqsədi daşıdığı üçün daha geniş təhlil və araşdırmalara ehtiyac duymadıq. Amma maarifçilik dövrü qadın filosoflarla, qadın düşüncə adamları ilə zəngindir.

İstifadə edilən mənbələr:

1. Sinem Doğan, “Düşünce dünyasının gölgede kalanları: Kadın filozoflar”, “Açık Bilim” dergisi, noyabr 2013

 2. Peter Burke, “ Rönesans”, Türkiye, Babil yayınları 2007